Pano Adı: Osmanlı Erkek Hamamı, Jules Van Gaver, 1826, litografi.L'Univers Histoire Et Description Turquie; M. JM. Jouannin – M. Jules Van Gaver, 1840 Firmin Didot Freres Paris Basımı

Pano Adı: OSMANLI DÖNEMİ BERBER ( ANONİM )

Pano Adı: AB-I REVAN

Bütünde altı yapraklı lale motifini anımsatan eser, aziz Türk Ordusu’na mensup şanlı askerimizin ifa ettiği görevin, kendileri nezdinde arınmaya, yurttaşların gönlünde ise sekinete ve ferahlığa vesile olduğu düşüncesinden ilhamla oluşturulmuştur. Kültürümüzde zengin anlamsal karşılıkları olan lalenin, yazılış itibariyle tersinden hilale benzemesi nedeniyle Osmanlı sancağıyla özdeşleştirildiği bilinmektedir. Eser üç katmandan oluşmakta ve her katman parça bütün ilişkisi içinde birbirini tamamlamaktadır. Bordo renkli üst katman geçmişten geleceğe yurdumuzun güvenliğinin teminatı, vatan toprağını koruyan ve kollayan ordumuzu temsil etmektedir. İlk defa Birinci Dünya Savaşı’nda kullanılmaya başlayan asker künyelerinden esinlenilerek oluşturulan ara katman minnet borçlu olduğumuz Mehmetçik’i ve tüm şehitlerimizi sembolize etmektedir. Mavi renkli alt katman ise hamam ve su metaforundan hareketle maddi ve manevi arınmayı temsil etmektedir.

Khamsah'ın beş kitabından ilki olan Mahzan al-Asrar'da "Sırlar Hazinesi" bir benzetme tasvir edilir. "Harun al-Rashid ve berber" bizi bir hamamın "hamam" içine götürür. Sağ taraftaki düz kapı, mahremiyet alanına veya göreceli mahremiyete girişi işaret eder ve bu nedenle gerçekten içeride olduğumuzu anlarız. Ana salonda erkekler, edepli bir şekilde giyinir veya soyunurken, kibarca bakışlarını birbirlerinden uzaklaştırırlar. Solda daha özel bir alan bulunur ve statüsü görkemli bir mimariyle ifade edilir: bu alan, halifenin kullanımına ayrılmıştır. İçinde Harun al-Rashid, iki görevlinin doğrudan ilgisini çekerken, iki görevli daha meşgul görünmektedir. Bu alan, anlatının odak noktasıdır. İzleyicinin gözü, Farsça yazının okuma yönüne göre sağdan sola yönlendirilmiştir. Metin, Harun'un hamama gittiğinde saçını kazıtan berberin kızıyla evlenmek istediğini anlatır. Sonraki ziyaretlerinde tekrarlanan bu küstahlık, Harun'u öfkelendirir. Harun, gerçek bir ustura ve hançer benzeri bir sözle çifte tehdide maruz kalmanın akıllıca olmadığını belirterek bu sorunu vezirine danışır. Vezir, berberin küstahlığının onun bir hazinenin başında durmasından kaynaklanabileceğini tahmin eder ve halifenin berbere pozisyonunu değiştirmesini emretmesi gerektiğini önerir. Harun buna göre hareket eder ve farklı bir noktada duran berber artık kendini halifenin dengi hissetmez. Kazı, berberin ayaklarının altında olan hazineyi ortaya çıkarır. Hamam tasviri, anlatının gerekliliklerinin ötesinde, sanatçının izleyiciye sunduğu bir armağandır. Özel odadaki lambaların duvarlarda biriktirdiği is, kamusal alanda ıslak havlu sıkan ellerin kesin pozisyonu gibi ince gözlemlenen pratik ayrıntılara dikkat çekilir. Ayrıca, halifenin cüppesinin ve tacının geçici olarak bir kenara bırakılması gibi sembolik bir detay da mevcuttur; böylece, bir anlamda diğerleriyle aynı seviyede savunmasız bir hale gelir. Renk kullanımında dikkatli bir gözlem ve muhakeme söz konusudur: yerdeki koyu deve tüyü karolar, sırlı olmadıkları için ıslandıklarında bile kaygan zemin görseli vermez.

Banyo yapmak, Sufiler için geleneksel bir eğlence olup Rumi için banyo, çeşitli hikâye ve şiirlerde manevi arınma için bir metafor olarak kullanılır. Bu sebeple, çok sayıda sahne hamamların içinde geçer. Mevlâna burada, "kibirli insanlarla temas"tan kaynaklanan soğuk algınlığını iyileştirmek amacıyla kemerli girintide yer alan iki havuzdan birinde yalnız başına oturmaktadır. Başka yerlerde ve belirgin bir mizahla, çeşitli hamam aktiviteleri betimlenmiştir. Bu minyatür, 16. yüzyıla tarihlenen ve İranlı şair ve mutasavvıf Rumi'nin hayatını ve mucizelerini anlatan bir el yazmasının parçasıdır. Aflaki adlı dervişin orijinal 14. yüzyıl Farsça anlatısının kısaltılmış bir versiyonunun Türkçe çevirisidir. Eserin, New York Public Library'de bulunan kopyasında, Topkapı Sarayı nüshasına benzeyen bir tasvir mevcuttur. Bu minyatürde de erkekler hamamının tasviri görülür. İç mekân tasviri olan bu minyatürde, sahne diğer nüshaya göre daha farklı yorumlanmıştır. İki parçalı tasarlanan minyatürde, hamamın sadece sıcaklık bölümündeki yaşananlar betimlenmiştir. Minyatürün sağ tarafında ince ve uzun bir bölümde üç farklı odacık bulunmaktadır. Bu bölümün solunda daha büyük bir alan tasarlanmış ve on ayrı erkek figürü çizilmiştir. Yıkanan erkeklerin ve tellakların bulunduğu bu bölümde iki adet havuz mevcuttur. Sahnenin üst kısmında yer alan havuzlardan sağ taraftaki dörtgen şeklinde olup etrafı sarı renkli bir bordürle çevrelenmiştir. Bu havuzda iki erkek figürü yıkanırken görülür. Sahnenin sol tarafında ise, etrafı sarı renkli ince bir bordürle çevrili, kareye yakın dörtgen şeklinde bir havuz bulunmaktadır. Bu havuzda da bir kişinin yıkandığı görülür. Bu detaylı tasvirler, hamamın önemli bir sosyal ve manevi mekân olduğunu gösterir ve dönemin kültürel değerlerine ışık tutar.

Sevâkıb-ı Menâkıb, Mevlâna Celâleddîn-i Rûmî'nin kerametlerini anlatan bir eser olup, Konyalı mesnevihan Mahmud Dede tarafından III. Murad'ın isteği üzerine Farsça'dan Türkçe'ye çevrilmiştir. Yazmanın iki minyatürlü kopyası mevcuttur. Topkapı Sarayı'ndaki Sevâkıb-ı Menâkıb nüshasında iç mekân kompozisyonu bulunan bir minyatür yer alır. Minyatürde, hamamda yıkanan erkekler tasvir edilmiştir.
Hamam üç odacık şeklinde betimlenmiş olup dış kısımda, minyatür çerçevesinin dışında yer alan bir kişi elbiseleri kurutmak için asmıştır. Minyatürün sağ üstünde bir görevli bulunurken, hemen alt kısımda yıkanan kişilerin kıyafetleri görülür. Bu bölümde yer alan bir kapı ile hamamın sıcaklık bölümüne, yani yıkanma alanına geçilir.
Yıkanma bölümünde, yedi erkek figürü yıkanırken betimlenmiştir. Sayfanın altında dörtgen planlı bir havuz bulunur. Etrafı bordo ve beyaz renkli bir bordürle çevrelenmiş olan havuzun tamamı resmedilmemiştir; ancak iki erkek, havuzda yıkanırken tasvir edilmiştir. Bu detaylı tasvirler, dönemin hamam kültürüne ve sosyal yaşantısına dair önemli bilgiler sunar.

16. yüzyılın ilk yarısında Şiraz'da, halka açık hamamların (hamamlar) sahneleri popülerdi. Shahnameh, Zafarnameh gibi ünlü metinlerin birçok resmi ve Jami ve Sa'di'nin eserleri hamam sahnesi içerir ve genellikle aynı formülü izlerler: karo döşeli bir oda, odanın ortasında bir fıskiye ve nişler ile betimlenirler. Derviş Ali b. Mansur el-Ensari'nin yazdığı 1000 (1591-92) yılında istinsah edilen Şehname'nin Safevi dönemi Şiraz üslubundaki resimlerinden biri, mukaddimede yer alır ve bir hamamın iç mekanını gösterir. Solda sıcaklık kısmında yıkanan erkekler, sağda soğukluk kısmında oturan ve para kesesini görevliye veya hamamcıya geri veren Firdevsi, hamamın kapısı önünde duran şerbetçi ve ona para kesesini uzatan görevli görülmektedir. Yukarıda bahsedilen ve 982 (1574) yılında Şiraz'da istinsah edilen Şehname nüshasında ise, hamamda geçen olay mukaddimede değil, eserin sonunda çift sayfa halinde tasarlanmıştır. Tasvir, gösterişli tezhiple süslü çerçeve içine alınmıştır. Resmin sağ sayfasında tahtında oturan Sultan Mahmud, Firdevsi'ye verilecek para keseleri, parayı götürecek görevli, vezir ve diğer saray erkanı yer alırken, sol sayfada ise bir hamamın içinde oturan Firdevsi ve ona kese içinde parayı getiren görevli betimlenmiştir.

Resimde, kubbeli bir hamamın soğukluk bölümünde, rengarenk peştamalların asılı olduğu görülmekte ve elindeki paraları hamamcının önlüğüne atan yaşlıca bir figür olan Firdevsi betimlenmiştir. Hamam kubbesinin iki yanına yerleştirilen erkek figürleri, dışarıdaki insanların günlük işlerini yapanları temsil etmektedir. Aynı kitabın mukaddimesinde ise, İran şahlarının fihristinin verildiği bölümün sonunda "mekteb hane-i Firdevsi" yazılmıştır. Bu sözlerin alt kısmındaki boşluğa, duvarları nakışlı bir iç mekânda oturan ve elinde bir cönk tutan şair, solunda bir evrak çantasını getiren görevli, sağında oturan bir kâtip ve yemek getiren hizmetliler yerleştirilmiştir. 942 (1535-36) tarihinde Mahmud b. Muhammed el-Belhi hattıyla Buhara'da istinsah edilen bu Şehname'nin cildi, tezhip ve tasvirleri muhtemelen 1580'li yıllara aittir.

Öncelikle, Nizâmî-i Gencevî'nin 'Hüsrev ve Şirin' eserinin bir örneğini anlamak için, Nizâmî-i Gencevî ve bu eserin genel kontekstini anlamak önemlidir. Nizâmî-i Gencevî, 12. yüzyılda yaşamış Farsça edebiyatın en büyük şairlerinden biridir ve en önemli eserleri arasında "Hamsa" adı verilen beş büyük şiirsel eser bulunmaktadır. Bu eserler arasında 'Hüsrev ve Şirin' de bulunmaktadır. 'Hüsrev ve Şirin', aşk ve özlem teması etrafında şekillenen bir Farsça epik şiir eseridir. Şiir, prens Hüsrev ile güzel Şirin arasındaki aşk hikayesini anlatır. Hikayede; romantik aşk, fedakarlık ve trajedi temaları kullanılmıştır. Resim 8 de görülen sahnede hamamın ılıklık bölümüne girmek üzere olan bir figür beline sardığı peştamal ile belirmektedir. Figürün sağ ve sol tarafında kurulanmak üzere olan iki figür görülmektedir. Kompozisyonun ortasında bulunan sekizgen havuzun etrafındaki figürler dinlenir vaziyettedir.